Όλοι έχουμε ακούσει μια ιστορία για το διάσημο Κρητικό μαχαίρι, την παράδοση του οποίου συνεχίζουν σήμερα μερικοί έμπειροι τεχνίτες στην πόλη των Χανίων.
Θα βρείτε μια μεγάλη ποικιλία από Κρητικά μαχαίρια στα καταστήματα της πόλης των Χανίων, κάποια από αυτά μάλιστα φτιαγμένα με την πρωτότυπη παραδοσιακή μέθοδο. Εκτός από βασικό εργαλείο που ήταν όλα τα προηγούμενα χρόνια στην Κρήτη, το μαχαίρι έγινε σήμερα και ένα από τα ενθύμια που μπορεί να πάρει κανείς μαζί του από το όμορφο αυτό νησί.
Οι καλύτεροι παραδοσιακοί μαχαιροποιοί των Χανίων, εδώ και αιώνες, βρίσκονται γύρω από την οδό Σήφακα, ένα μικρό δρόμο στα βόρεια της συνοικίας της Σπλάντζιας στην Παλιά Πόλη. Σήμερα αυτοί που ασχολούνται με την παραδοσιακή μαχαιροποιία στα Χανιά είναι ελάχιστοι, και αυτό κάνει τα χειροποίητα μαχαίρια τους ακόμη πιο σπάνια.
Το μαχαίρι, σε όλους τους περασμένους αιώνες, υπήρξε βασικό εργαλείο των ανθρώπων σε όλο τον κόσμο. Στη Κρήτη όμως οι παραδοσιακοί τεχνίτες έφεραν την ποιότητα της κατασκευής του σε άλλο επίπεδο, με αποτέλεσμα αυτό να γίνει βασικό στοιχείο της Κρητικής ενδυμασίας και κουλτούρας, αλλά και πολύτιμο προϊόν που εξαγόταν και στην υπόλοιπη Ελλάδα αλλά και στο εξωτερικό.
Τα χειροποίητα Κρητικά μαχαίρια γίνονταν – και εξακολουθούν να γίνονται – από έμπειρους τεχνίτες στο χέρι, με το σμίλευμα της λάμας από ανοξείδωτο ατσάλι, την προσεκτική επεξεργασία της, και στη συνέχεια την κατασκευή της λαβής και της θήκης του. Η χειροποίητη μαχαιροποιία ήταν πάντοτε μια δύσκολη δουλειά, λόγω της μεγάλης ζέστης στην οποία πρέπει να δουλεύει ο τεχνίτης, της κάπνας, αλλά και των πολλών και συχνών μικροτραυματισμών κατά τη διάρκεια της δουλειάς. Αυτό ήταν τις τελευταίες δεκαετίες αποτρεπτικό για πολλούς νέους τεχνίτες που προσπάθησαν να συνεχίσουν να κάνουν αυτήν τη δουλειά.
Ένα χαρακτηριστικό στοιχείο που έχουν τα Κρητικά μαχαίρια είναι η διχαλωτή λαβή τους, στο άνοιγμα της οποίας μπαίνει το δάχτυλο για μεγαλύτερη σταθερότητα στον χειρισμό του. Ένα άλλο χαρακτηριστικό είναι η άκρη της λεπίδας τους, η οποία είναι σε σχήμα “V”.
Το πιο συνηθισμένο παραδοσιακό Κρητικό μαχαίρι είναι η κοφτερή “σαΐτα”. Σε πολλές περιπτώσεις τα Κρητικά μαχαίρια έχουν πολύ ιδιαίτερες λαβές, π.χ. από κέρατο κατσίκας, αλλά και ιδιαίτερα περίτεχνες θήκες, όπως κάποιες από καθαρό ασήμι που είναι πολύ περίτεχνα σκαλισμένες, και οι οποίες συνοδεύουν κάποια σπάνια “συλλεκτικά” μαχαίρια. Αν δείτε με προσοχή τα μαχαίρια προς πώληση σε ένα παραδοσιακό μαχαιροποιείο στα Χανιά, θα εκπλαγείτε από τη μεγάλη ποικιλία τους και τη δημιουργική φαντασία που έχουν βάλει οι τεχνίτες κατά την κατασκευή τους.
Από τα αρχαία Μινωικά χρόνια ακόμη, το μαχαίρι στην Κρήτη θεωρούνταν ταυτόχρονα ένα πολύ σημαντικό εργαλείο, αλλά και ένα βασικό όπλο για την προστασία του κατόχου του. Και αυτή η παράδοση συνεχίστηκε με διάφορους τρόπους μέχρι και σήμερα. Καθώς η Κρήτη αποτελούσε πάντοτε έναν τόπο υψηλής γεωστρατηγικής σημασίας, οι Κρητικοί βρήκαν μέσα στους αιώνες έναν πιστό σύντροφο στο μαχαίρι τους, το οποίο μπορούσε να τους βοηθήσει να προστατευτούν από κάθε λογής εισβολέα.
Με βάση τα επίσημα καταγεγραμμένα ιστορικά στοιχεία, η πρώτη σημαντική συστηματική χρήση του Κρητικού μαχαιριού για πολεμικούς λόγους έγινε κατά την Επανάσταση των Ψαρομηλίγκων, μιας οικογένειας ευγενών, κατά των Ενετών, στα μέσα του 14ου αιώνα. Από τότε και στη συνέχεια το μαχαίρι έγινε αναπόσπαστο κομμάτι κάθε Κρητικού που σεβόταν τον εαυτό του.
Η μεγάλη άνθηση, όμως, της παραδοσιακής μαχαιροποιίας στην πόλη των Χανίων ήρθε μετά την κατάληψη της Κρήτης από τους Οθωμανούς το 1669. Τότε ήταν που για πρώτη φορά η περιοχή γύρω από την οδό Σήφακα άρχισε να γεμίζει με μαχαιροποιία.
Σε αυτήν τη μικρή γειτονιά της πόλης των Χανίων, δίπλα στα Μεσαιωνικά Τείχη της πόλης, άνοιξαν τα πρώτα μαγαζιά, κυρίως από Τούρκους και Αρμένιους. Σύντομα όμως οι εφευρετικοί Κρητικοί έμαθαν την τέχνη της μαχαιροποιίας από αυτούς και άνοιξαν τα δικά τους εργαστήρια, εξελίσσοντας την Κρητική μαχαιροποιία σε πραγματική τέχνη. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα η φήμη των μαχαιροποιών των Χανίων να φτάσει πολύ πιο μακριά από τα όρια των Χανίων και της Κρήτης τα χρόνια που ακολούθησαν.
Αυτό είχε και την αντανάκλασή του στην τοπική κουλτούρα: Μέχρι και την εποχή του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου περίπου, ένα καλοφτιαγμένο μαχαίρι ήταν όχι μόνο σύμβολο κύρους για τον κάτοχό του, αλλά και ένα ισχυρό εργαλείο ή όπλο, ανάλογα με την περίσταση. Χαρακτηριστικό ήταν ότι, ενώ το μαχαίρι προορίζονταν για τους άντρες, στην Κρήτη έκαναν και ειδικά πιο λεπτά μαχαίρια για τις γυναίκες, τα οποία, αν χρειαζόταν, αυτές τα χρησιμοποιούσαν για να προστατέψουν την τιμή τους.
Η Κρητική μαχαιροποιία έφτασε στο απόγειο της δόξας της στα οικογενειακά εργαστήρια της πόλης των Χανίων, που βρίσκονταν κυρίως γύρω από την οδό Σήφακα. Στα εργαστήρια αυτά τους περασμένους αιώνες υπήρχαν ονομαστοί τεχνίτες που δημιουργούσαν μαχαίρια περιζήτητα σε όλο το νησί – αλλά και πολύ πέρα από αυτό.
Αν και στην εποχή μας είναι πλέον ελάχιστοι οι τεχνίτες αυτοί στην πόλη των Χανίων, μια επίσκεψη σε ένα παραδοσιακό Κρητικό μαχαιροποιείο είναι ακόμη και σήμερα μια ξεχωριστή εμπειρία για κάθε επισκέπτη.
